Σκέψεις για το ρόλο του Κόμματος στο χώρο της Τέχνης

Δημήτρης Πανουσάκης

Ν. Φιλαδέλφεια

Οι Θέσεις του Κόμματος για το 20ό Συνέδριο στέκονται λίγο, αλλά ουσιαστικά, στο ζήτημα του ρόλου της Τέχνης. Η Τέχνη είναι ο πυλώνας που θα δείξει το δρόμο ενός άλλου τρόπου προσέγγισης της ζωής και θα θωρακίσει τον άνθρωπο από τα προσωπικά του αδιέξοδα, είναι η χώρα της φαντασίας και της αισθητικής εγρήγορσης. Πολύ σωστά, οι Θέσεις κάνουν τη διαπίστωση πως η πιο διαδεδομένη αντίληψη στις γραμμές μας είναι ότι η «πολιτιστική δουλειά χρειάζεται απλώς συμπληρωματικά, για να κάνει πιο ελκυστική την πολιτική κομματική δραστηριότητα σε πλατύτερες λαϊκές δυνάμεις.

Η πιο σπουδαία όμως ιδιότητα, ειδικά της στρατευμένης, στο σοσιαλιστικό - κομμουνιστικό σκοπό, Τέχνης είναι ότι συμβάλλει στην ολόπλευρη διαμόρφωση της προσωπικότητας, πρώτα - πρώτα των ίδιων των κομμουνιστών» και προσθέτουν: «Η τέχνη αποτελεί σημαντικό παράγοντα καλλιέργειας του ανθρώπινου συναισθήματος, της φαντασίας, της ευαισθησίας, της έξαρσης, αλλά και της θέλησης να πραγματοποιηθεί η κοινωνική αλλαγή».

Οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που δεν έχουν κάποιου είδους αισθητική καλλιέργεια αποξενώνονται πιο εύκολα από την κοινωνική πραγματικότητα και υποδύονται με αυτοματικό τρόπο μια κανονικότητα που δεν τους ανήκει. Ο ρόλος του Κόμματος δεν είναι να στρατεύσει όλους τους καλλιτέχνες στις γραμμές του, αλλά να σταθεί δίπλα τους στηρίζοντάς τους, από τη μια, στην προσπάθειά τους να επιβιώσουν και σε συνθήκες ελευθερίας να δημιουργήσουν και, από την άλλη, να τους παρουσιάσει συστήματα οπτικής, που δεν θα προπαγανδίζουν αλλά θα αποκαλύπτουν την πραγματικότητα. Το έργο Τέχνης πρέπει να 'ναι μια αντανάκλαση της πραγματικότητας με υποκειμενικό τρόπο. Δεν είναι δυνατό να υπάρχουν καθορισμένα πρότυπα «μορφής» που να ντύνουν το «περιεχόμενο». Το «περιεχόμενο» είναι δουλειά του Κόμματος, η «μορφή» δεν το αφορά και ακόμα περισσότερο η «μασημένη τροφή» που φέρνει αντίθετα αποτελέσματα. Αλλωστε, η αλήθεια μοιάζει με το φως, όταν πέσει απότομα στα μάτια τυφλώνει. Δεν πρέπει να μείνουμε προσκολλημένοι σε κάποιες από τις αντιγραφές του παρελθόντος, γιατί η καλλιτεχνική επαναστατική παραγωγή συνεχίζεται με νέα δεδομένα σε μια νέα κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα. Εχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον το γράμμα του Φρ. Ενγκελς στη Minna Kaoutsky (26.11.1885), όπως εκφράζει την άποψή του περί στρατευμένης λογογτεχνίας: «Σίγουρα νιώσαμε καθαρά την ανάγκη να πάρετε θέση σ' αυτό το βιβλίο, να δώσετε σ' όλους μια απόδειξη της πίστης σας. Τώρα που έγινε κι αυτό, είναι κάτι που το ξεπεράσατε και που δεν χρειάζεται πια να το επαναλάβετε με την ίδια μορφή. Δεν είμαι διόλου αντίθετος στη στρατευμένη ποίηση εφόσον είναι τέτοια... όμως η στράτευση, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να αντλείται μέσα από την ίδια την κατάσταση κι από τη δράση, χωρίς να αναφέρεται συγκεκριμένα, και ο ποιητής πάλι δεν πρέπει να δίνει στον αναγνώστη όμορφα και ωραία τη μελλούμενη λύση των κοινωνικών συγκρούσεων που περιγράφει».

Ο καλλιτέχνης δεν πρέπει να επιδιώκει να 'ναι απλοϊκός για να είναι το έργο του προσιτό και πιο κατανοητό. Αξίζει να εμπιστεύεται τις αστείρευτες δυνάμεις του κοινού και να το ωθεί προς τα πάνω κι όχι προς τα κάτω. Ο Μαρξ είχε πει ότι «για να απολαύσεις την τέχνη, πρέπει να 'σαι καλλιτεχνικά διαπαιδαγωγημένος». Ο καλλιτέχνης δεν είναι δυνατό, με το ζόρι, να θέτει στόχο του να 'ναι απλοϊκός ούτε βέβαια και ακατανόητος. Αλλωστε, ο επαρκής παραλήπτης της Τέχνης αντιμετωπίζει το έργο πρώτα αισθητικά και μετά κοινωνικοπολιτικά. Πάνω απ' όλα το έργο Τέχνης πρέπει να έχει εκείνα τα χαρακτηριστικά που το ορίζουν ως τέτοιο, το περιεχόμενό του μπορεί να εκφραστεί και με χιλιάδες άλλους τρόπους. Το πραγματικό έργο Τέχνης εξαρτάται από τα πλεγμένα δάχτυλα μορφής και περιεχομένου, όπου το νόημα αφήνει το αποτύπωμά του μέσω της αισθητικής συγκίνησης.

Τέλος, θα ήθελα να αναφερθώ ειδικότερα στο χώρο της λογοτεχνίας, όπου η παρέμβαση του Κόμματος είναι αμελητέα. Υπάρχει ανάγκη για τη δημιουργία ενός μηχανισμού παρέμβασης που να κάνει αισθητή την παρουσία του (έκδοση ένθετου στο «Ριζοσπάστη» ή ξεχωριστού περιοδικού). Οι ασπάλακες του χώρου έχουν βάψει τα πάντα με μια κάθετη ιδεολογική μονοχρωμία.

Ο Μαρξ θεωρούσε πως «το μέτωπο της ιδεολογίας είναι το κατώφλι της επανάστασης» κι επειδή το πεδίο της λογοτεχνίας είναι ένα από τα σκαλοπάτια για να διαβεί κανείς το κατώφλι της ιδεολογικής κυριαρχίας, γι' αυτό και ο λογοτεχνικός χώρος αποτελεί ένα από τα σημεία τριβής ανάμεσα στην αστική διανόηση και τον αντικαπιταλιστικό άξονα της πνευματικής ζωής. Ο συσχετισμός των δυνάμεων, όμως, είναι εξόχως ανισομερής. Ενας είναι ο κυρίαρχος του παιχνιδιού στις μέρες μας. Αυτό γίνεται ιδιαίτερα φανερό αν παρακολουθήσει κανείς τις εκδόσεις και την πληθώρα των λογοτεχνικών περιοδικών που κυκλοφορούν. Μαζί με το εμπορικό κέρδος συστοιχίζεται και το ιδεολογικό πρόταγμα. Στην προσπάθειά τους δε να θολώσουν τα νερά εκδίδουν ή δημοσιεύουν και μερικά προοδευτικά έργα και κείμενα, που χάνονται μέσα στον κυκεώνα των μεταφυσικών και νεοφιλελεύθερων - σε διάφορες ειδολογικές διαστρωματώσεις - μυθιστορημάτων, ποιημάτων και κριτικών αναλύσεων. Η όλη διαδικασία - εξαιρούνται ελάχιστοι εκδοτικοί οίκοι και περιοδικά - θυμίζει τη νοικοκυρά που πριν ρίξει τα βρωμόνερά της στο δρόμο βγάζει στο μπαλκόνι της μια γλάστρα με γαρίφαλα.

Στα περισσότερα λογοτεχνικά περιοδικά γράφουν οι ίδιοι και οι ίδιοι, μεταφέροντας τις επαναλήψεις τους από το ένα περιοδικό στο άλλο. Εκδίδουν δε πανομοιότυπα περιοδικά στο περιεχόμενο, που δε διαφέρουν πραγματικά σε τίποτε, παρά μόνο στο ότι ανήκουν σε αντιμαχόμενες φατρίες που διεκδικούν ένα όσο γίνεται μεγαλύτερο κομμάτι από την πίτα των αναγνωστών και οι μηχανισμοί των διαφόρων λογοτεχνικών βραβείων κρατικών ή μη. Οι βραβεύσεις, εξυπηρετώντας συγκεκριμένους εκδοτικούς οίκους και κυκλώματα έχουν ως κοινό παρονομαστή το ιδεολογικό status της συντήρησης ενδυματολογικά καλυμμένο με ποικίλους τρόπους, είτε με την επιστροφή στον κλασικισμό είτε φορώντας τα δήθεν ριζοσπαστικά προσωπεία του μεταμοντερνισμού και της μεταδόμησης.

Ετσι ανάμεσα σ' αυτές τις συμπληγάδες: Του δόγματος «η τέχνη για την τέχνη» και της μανικής έμπνευσης από τη μια και των θέσεων του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, διανθισμένων με μεταφυσικές αερολογίες από την άλλη, ασφυκτιά η λογοτεχνία και χάνονται πολλοί από τους πιο δημιουργικούς χυμούς της στους υπόγειους αύλακες των κυκλωμάτων, με κατάληξη τη λήθη ή ακόμα χειρότερα την εκτρωματική τους παρουσίαση μέσα από τους παραμορφωτικούς καθρέφτες της αστικής κριτικής και των δήθεν αριστερών δορυφόρων τους.